Στην πραγματικότητα, αν εσύ κι εγώ καθόμασταν γύρω από ένα τραπέζι για πάνω από 10 λεπτά, υποψιάζομαι ότι θα σου πετούσα υποθετικά σενάρια το ένα μετά το άλλο.
Το πόσο σοβαρά ή ανόητα θα ήταν αυτά τα σενάρια θα εξαρτιόταν από την ώρα της νύχτας και το ποτό που θα είχαμε στα χέρια μας.
Θα προτιμούσες να πολεμήσεις μία πάπια μεγέθους αλόγου ή 100 άλογα μεγέθους πάπιας;
Θα προτιμούσες να νιώθεις πάντα πολύ ζεστά ή πολύ κρύα;
Θα προτιμούσες να περάσεις αιωνιότητα στην κόλαση με τους αγαπημένους σου ή στον παράδεισο χωρίς αυτούς;
Ανόητες ερωτήσεις, διασκεδαστικές ερωτήσεις, σημαντικές ερωτήσεις.
Στην καρδιά κάθε καλού «Θα προτιμούσες…;» βρίσκεται αυτό που οι φιλόσοφοι αποκαλούν διαισθητική αντλία (intuition pump).
Αυτά τα σενάρια σε προσκαλούν να στοχαστείς πάνω σε βασικές αρχές και υποκείμενες παραδοχές —πόσο επικίνδυνη μπορεί να είναι μια πάπια, τι σημαίνει το να υποφέρεις από τη θερμοκρασία, ή τι θα σήμαινε να θυσιάσεις την αληθινή αγάπη.
Αν απομακρυνθούμε από την παμπ ή το τραπέζι του φαγητού και το επαναδιατυπώσουμε, αυτά τα σενάρια λέγονται πειράματα σκέψης.
Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αυτού του τύπου τα νοητικά πειράματα έχουν συνήθως τη μεγαλύτερη απήχηση.
Είναι διασκεδαστικά, συχνά επιστημονικής φαντασίας, και προκαλούν είτε φιλοσοφικές απαντήσεις είτε την αντίδραση: «Αυτό δεν θα συνέβαινε ποτέ!»
Αυτή την εβδομάδα αναρωτιόμαστε: Τι κάνει ένα πείραμα σκέψης καλό; Και είναι άραγε φιλοσοφικά πιο σοβαρό από ένα παιχνίδι «Θα προτιμούσες…;» με μπύρες;
Πειράζοντας τις διαισθήσεις μας
Το «πείραμα» σε ένα πείραμα σκέψης αφορά τον έλεγχο των μεταβλητών.
Ένα καλό πείραμα σκέψης περιλαμβάνει διάφορα σενάρια γύρω από το ίδιο θέμα, στα οποία αλλάζει μία ή περισσότερες μεταβλητές.
Για παράδειγμα, ας πάρουμε ένα από τα πιο διάσημα πειράματα σκέψης στη φιλοσοφία: το δίλημμα του τρένου.
Η βασική εκδοχή είναι η εξής: Είσαι υπεύθυνος για ένα τρένο εκτός ελέγχου.
Στις ράγες μπροστά βρίσκονται πέντε άνθρωποι που δεν μπορούν να απομακρυνθούν και πρόκειται να σκοτωθούν.
Ωστόσο, έχεις τη δυνατότητα να τραβήξεις έναν μοχλό και να στρέψεις το τρένο σε άλλη γραμμή, όπου βρίσκεται ένα μόνο άτομο.
Είναι προτιμότερο να αφήσεις τους πέντε να πεθάνουν ή να επιλέξεις ενεργά να σκοτώσεις τον έναν;
Αυτό είναι το βασικό πλαίσιο. Από εκεί και πέρα, μπορούμε να τροποποιούμε το πείραμα για να ελέγξουμε διάφορες διαισθήσεις:
– Τι γίνεται αν είναι δύο έναντι ενός; Αλλάζουν τα νούμερα κάτι;
– Αν είναι ένας νεαρός γιατρός έναντι τριών ηλικιωμένων που ήδη πεθαίνουν;
– Αν το ένα άτομο είναι η κόρη σου και οι πέντε είναι καταδικασμένοι δολοφόνοι;
Σε κάθε περίπτωση, εξετάζουμε υποθέσεις για τις ηθικές μας διαισθήσεις.
Όπως λέει ο Τζούλιαν Έντμοντς: «Τα πειράματα σκέψης είναι σαν εργαστήριο μέσα στο μυαλό. Ο κόσμος είναι γεμάτος ακατάστατα προβλήματα, αλλά ένα πείραμα σκέψης σου επιτρέπει να ελέγχεις τα πάντα εκτός από έναν παράγοντα. Και επειδή για να αλλάξεις μόνο μία μεταβλητή πρέπει να δημιουργήσεις ένα περίεργο σενάριο, αυτά καταλήγουν να είναι συχνά ενδιαφέροντα.»
Γι’ αυτό και τα θύματα του τρένου δεν μπορούν να κινηθούν.
Γι’ αυτό και η Μαίρη είναι κλεισμένη σε ένα ασπρόμαυρο δωμάτιο.
Και φυσικά, γι’ αυτό η επιστημονική φαντασία είναι τόσο σπουδαία.
Όταν φανταζόμαστε μελλοντικούς κόσμους —διαφορετικούς, αλλά όχι ακραία ξένους— καταλήγουμε να παρουσιάζουμε εκτεταμένα πειράματα σκέψης.
Οι κόσμοι του Ισαάκ Ασίμοφ χρησιμοποιούνται συχνά σε φιλοσοφικές συζητήσεις.
Το Matrix, το Westworld, το The Truman Show, το Severance και η Μέρα της Μαρμότας διδάσκονται πλέον σε πανεπιστημιακά προγράμματα ανά τον κόσμο.
Είναι όντως χρήσιμα τα πειράματα σκέψης;
Ωστόσο, ένας φιλόσοφος οφείλει να θέσει το ερώτημα: έχουν πραγματικά αξία τα πειράματα σκέψης; Ή είναι απλώς μια διανοητική διασκέδαση;
Ο Έντμοντς πιστεύει πως έχουν αξία: «Το άτομο που επινοεί ένα πείραμα σκέψης έχει συνήθως ισχυρή διαίσθηση για το πώς το αντιμετωπίζει και υποθέτει, συνήθως σωστά, ότι και οι άλλοι θα ανταποκριθούν με παρόμοιο τρόπο. Και παρόλο που δεν είναι επιχείρημα, αφού παρουσιάζουν μια εικόνα και όχι λογική ακολουθία, σε καθοδηγούν προς ένα επιχείρημα ή μια οπτική.»
Ένας φιλόσοφος συχνά διατυπώνει το επιχείρημά του μέσω προκείμενων που οδηγούν σε ένα συμπέρασμα.
Αυτές οι προκείμενες συνήθως δεν είναι αποδεδειγμένες εμπειρικά — και ίσως να μην μπορούν να αποδειχθούν — αλλά παρουσιάζονται ως προφανείς ή με τέτοιον τρόπο που να σε καλούν να συμφωνήσεις.
Τα πειράματα σκέψης είναι ένας τρόπος να κερδίσουν αυτή τη συναίνεση.
Φυσικά, υπάρχουν και προβλήματα. Ο Έντμοντς πιστεύει πως οι περισσότεροι θα συμφωνήσουν με τις διαισθήσεις ενός φιλοσόφου — αλλά όχι πάντα.
Αυτό εξαρτάται από τη φιλοσοφική παράδοση, την εποχή, τον πολιτισμό.
Μπορεί να φαίνεται «προφανές» ότι πρέπει να σώσουμε τους πέντε αντί για τον έναν, αλλά σε καντιανή ηθική αυτό μόνο προφανές δεν είναι.-
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ
Ποιες συμβουλές έδινε ο Νίκος Γκάτσος στον Μάνο Χατζηδάκι
Οι τέσσερις κύριοι κανόνες της μεθόδου του Καρτέσιου
Η ξύλινη σκάλα και το Πάσχα των Ελλήνων του Γιώργου Θέμελη
Όσκαρ Ουάιλντ: Εκεί που γίνονται όλες οι αμαρτίες του κόσμου
Ανρί Μπεργκσόν: Τα μαθηματικά μας βοηθούν να προσλάβουμε λογικά τον κόσμο
Μια βόλτα στον Κήπο του Επίκουρου, παρέα με τον Ανατόλ Φρανς
Άννα Συνοδινού, η ηθοποιός που έσκαβε βαθιά στα κείμενα της αρχαίας τραγωδίας
Ίρβιν Γιάλομ: Τα υλικά αγαθά είναι απατηλά
Χάνα Άρεντ: Με ένα λαό που δεν πιστεύει τίποτα, μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις
Στέφαν Τσβάιχ, ο πιο πολυδιαβασμένος συγγραφέας του Μεσοπολέμου γράφει για τον Κόσμο του Χθες
δεν βρέθηκαν σχόλια επισκεπτών...