Η άγρια σκέψη του Κλοντ Λεβι-Στρος

Ο Κλοντ Λεβί-Στρος (Claude Lévi-Strauss) γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου του 1908 κι έκλεισε για πάντα τα μάτια του στις 30 Οκτωβρίου 2009. Ήταν αναμφίβολα ένας από τους μεγαλύτερους διανοητές του 20ού αιώνα, πρωτοπόρος του δομισμού (στρουκτουραλισμού) ως μεθόδου κατανόησης της ανθρώπινης κοινωνίας και του πολιτισμού.

Το 1962 ο Λεβί-Στρος εξέδωσε αυτό που για τους περισσότερους θεωρείται το σημαντικότερο έργο του, την Άγρια Σκέψη. Το βιβλίο αφορά στην πρωτόγονη σκέψη, σε μορφές σκέψης που όλοι χρησιμοποιούμε. Στο πρώτο μισό του έργου (από όπου και το κομμάτι που ακολουθεί) ο συγγραφέας εκθέτει τη θεωρία του για τον πολιτισμό και τον νου, ενώ στο δεύτερο ασχολείται με τη θεωρία της ιστορίας και της κοινωνικής αλλαγής. Οι απόψεις που εκθέτει εδώ τον οδήγησαν σε μια έντονη αντιπαράθεση με τον Ζαν-Πολ Σαρτρ για τη φύση της ανθρώπινης ελευθερίας.

Η Άγρια Σκέψη (εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2017)

Η επιστήμη του συγκεκριμένου

Για πολλά χρόνια επιμέναμε να απαριθμούμε τις γλώσσες εκείνες που δεν έχουν όρους για να εκφράσουν έννοιες όπως δέντρο ή ζώο, μολονότι οι ίδιες αυτές γλώσσες διαθέτουν όλες τις λέξεις που χρειάζονται για να καταρτισθεί ένα λεπτομερές ευρετήριο ειδών και ποικιλιών. Επικαλούμενη όμως τις περιπτώσεις αυτές προκειμένου να υποστηρίξουμε κάποια καθ’ υπόθεσιν ανικανότητα των πρωτόγονων για αφηρημένη σκέψη, παραλείπουμε άλλα παραδείγματα, που πιστοποιούν ότι ο πλούτος σε αφηρημένες λέξεις δεν συνιστά αποκλειστικό προνόμιο των πολιτισμένων γλωσσών. 

Έτσι λόγου χάρη η chinook, που μιλιέται στη βορειοδυτική περιοχή της βορείου Αμερικής, χρησιμοποιεί αφηρημένες λέξεις για να δηλώσει ιδιότητες ή ποιότητες όντων και πραγμάτων: «Η διαδικασία αυτή», λέει ο Boas, «είναι στο γλωσσικό αυτό ιδίωμα πιο συχνή από ότι σε όλα τα άλλα που τυχαίνει να ξέρω. Η πρόταση ‘ο κακός άνθρωπος σκότωσε το φτωχό παιδί’ στη chinook γίνεται ‘η κακία του ανθρώπου σκότωσε τη φτώχεια του παιδιού’. Και, για να πουν πως μια γυναίκα χρησιμοποιεί ένα πολύ μικρό καλάθι, λένε ‘βάζει τις ρίζες του 50 φύλου στη μικρότητα ενός καλαθιού για κοχύλια’ (Boas). 

Σε κάθε γλώσσα άλλωστε ο λόγος και το συντακτικό παρέχουν τα μέσα που είναι απαραίτητα για την κάλυψη των κενών του λεξιλογίου. Και ο αυθαίρετος χαρακτήρας του παραπάνω επιχειρήματος αποκαλύπτεται εντελώς ακόμα αν λάβει κανείς υπόψη του ότι και το ακριβώς αντίθετο, δηλαδή περιπτώσεις όπου υπερισχύουν οι πολύ γενικοί όροι και όχι οι ειδικές ονομασίες, επίσης χρησιμοποιήθηκε για να βεβαιώσει τη διανοητική ένδεια των αγρίων:

‘Ανάμεσα στα φυτά και τα ζώα, ο ινδιάνος δεν ονοματίζει παρά μονάχα τα χρήσιμα ή τα βλαβερά είδη. Τα άλλα κατατάσσονται αδιακρίτως σε πουλιά, αγριόχορτα κτλ’ (Krause σ.104)

Ένας νεότερος ερευνητής φαίνεται επίσης να πιστεύει ότι οι ιθαγενείς ονοματίζουν και αντιλαμβάνονται μόνο σε σχέση με τις ανάγκες τους:

‘Θυμάμαι ακόμα την ιλαρότητα που προκαλούσε στους ιθαγενείς των νησιών Μαρκίζ το (εντελώς βλακώδες κατά τη γνώμη τους) ενδιαφέρον του βοτανολόγου της αποστολής μας, στα 1921, για τα «αγριόχορτα» χωρίς όνομα (χωρίς χρησιμότητα) που μάζευε και για τα οποία ζητούσε να μάθει πώς λέγονται’ (Handi και Pukui σ.119)

Παρ όλα αυτά, η Handy παραβάλλει την αδιαφορία αυτή με την αδιαφορία που δείχνει ακόμα στο δικό μας πολιτισμό ακόμα ο ειδικός για τα φαινόμενα που δεν αφορούν άμεσα τον τομέα του. Έτσι, όταν οι ιθαγενείς συνεργάτιδά της υπογραμμίζει ότι στη Χαβάη ‘κάθε βοτανική, ζωολογική ή ανόργανη μορφή που ξέρουμε ότι έχει ονοματιστεί (και προσωποποιηθεί) ήταν ένα πράγμα χρησιμοποιημένο’, η Handyφροντίζει να προσθέσει: ‘Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο’, διευκρινίζοντας ότι, αν ‘μια πάρα πολύ μεγάλη ποικιλία ζωντανών οργανισμών της θάλασσας και του δάσους, καθώς επίσης και μετεωρολογικών ή θαλασσίων φαινομένων δεν είχαν όνομα’, αυτό συνέβαινε γιατί δεν κρίνονται ‘χρήσιμα ή άξια ενδιαφέροντος’ -οι όροι όμως που χρησιμοποιεί εδώ η Handy δεν είναι ισοδύναμοι, αφού ο ένας τοποθετείται στο πρακτικό και ο άλλος στο θεωρητικό επίπεδο. Η συνέχεια του κειμένου το επιβεβαιώνει, ενισχύοντας τη δεύτερη άποψη εις βάρος της πρώτης: ‘η ζωή ήταν εμπειρία ακόμα φορτισμένη με σαφή και επακριβώς καθορισμένη σημασία’. 

Στην πραγματικότητα, η εννοιολογική οριοθέτηση ποικίλλει από γλώσσα σε γλώσσα και, όπως πολύ σωστά παρατηρούσε κατά τον δέκατο όγδοο αιώνα ο συντάκτης του λήμματος «όνομα» στην Εγκυκλοπαίδεια, η χρήση όρων περισσότερο ή λιγότερο αφηρημένων δεν εξαρτάται από τις διανοητικές ικανότητες αλλά από τα άνισα αναπτυγμένα ενδιαφέροντα κάθε ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας στα πλαίσια του εθνικού συνόλου: «Ανεβείτε στο Αστεροσκοπείο. Κάθε άστρο δεν είναι πλέον απλώς ένα άστρο, είναι το άστρο β του Αιγόκερω, το γ του Κενταύρου, το ζ της Μεγάλης Άρκτου κτλ. Μπείτε σε ένα στάβλο, κάθε άλογο έχει το δικό του όνομα, η Φλόγα, το Ξωτικό, η Θύελλα κλπ». 

Εξάλλου, ακόμα και αν παίρναμε κατά γράμμα την παρατήρηση για τις λεγόμενες πρωτόγονες γλώσσες, που αναφέραμε στην αρχή του κεφαλαίου ακόμα και πάλι δεν θα μπορούσαμε να συναγάγουμε ότι από τις γλώσσες αυτές απουσιάζουν οι γενικές ιδέες: οι λέξεις «δρυς», «οξιά», «σημύδα» δεν είναι λιγότερο αφηρημένες από τη λέξη «δέντρο». Και από δυο γλώσσες, όπου η μία θα είχε μόνο τον όρο «δέντρο», τον οποίο οι άλλοι θα αγνοούσε ακόμα ενώ θα είχε αρκετές δεκάδες οι εκατοντάδες λέξεις αφιερωμένες στα είδη και τις ποικιλίες ακόμα η δεύτερη και όχι η πρώτη θα θεωρείτο από την άποψη αυτή πιο πλούσια σε έννοιες. 

Όπως συμβαίνει και με τις επαγγελματικές διαλέκτους, το αυξημένο ποσοστό δημιουργίας εννοιών ανταποκρίνεται σε μια προσεκτικότερη παρατήρηση των ιδιοτήτων του πραγματικού και σε ένα πιο εναργές ενδιαφέρον για τις διακρίσεις που θα μπορούσαν να εισαχθούν. Αυτή η έφεση για αντικειμενική γνώση αποτελεί μία από τις πλέον παραμελημένες όψεις της σκέψης αυτών που ονομάζουμε «πρωτόγονους» 7 έστω και αν η σκέψη αυτή σπάνια κατευθύνεται σε πραγματικότητες του ίδιου επιπέδου με αυτές με τις οποίες ασχολείται η σύγχρονη επιστήμη, εφαρμόζει ωστόσο παρόμοιες διανοητικές ενέργειες και μεθόδους παρατήρησης. Και στις 2 περιπτώσεις αντικείμενο της σκέψης είναι ο κόσμος, τουλάχιστον ως μέσον για την ικανοποίηση των αναγκών.

Κάθε πολιτισμός έχει την τάση να υπερτιμά τον αντικειμενικό προσανατολισμό της σκέψης του κόμμα πράγμα που σημαίνει ότι η τάση αυτή ποτέ δεν απουσιάζει. Έτσι, όταν κάνουμε το λάθος να πιστεύουμε πως ο άγριος κυβερνάται αποκλειστικά από τις οργανικές ή οικονομικές ανάγκες του κόμμα ξεχνάμε ότι και αυτός θα μπορούσε να μας προσάψει την ίδια ακριβώς κατηγορία και ότι ο ίδιος θεωρεί την έφεση του για γνώση περισσότερο ισορροπημένη από τη δική μας:

‘Η εκμετάλλευση των φυσικών πλουτοπαραγωγικών πόρων από τους ιθαγενείς της χαβάης ήταν σχεδόν πλήρης και ασφαλώς πολύ καλύτερη από αυτήν που απαντάται στη σύγχρονη εμπορική εποχή μας, η οποία εκμεταλλεύεται η ανηλεώς ορισμένα προϊόντα που προσφέρουν βραχυπρόθεσμο οικονομικό όφελος, περιφρονώντας και συχνά καταστρέφοντας όλα τα υπόλοιπα’ (Handy και Pukui, σελ.213)

Χωρίς αμφιβολία, η γεωργία που αποβλέπει στην αγορά και η γνώση του βοτανολόγου δεν είναι το ίδιο πράγμα. Αλλά, αγνοώντας τη δεύτερη και λαμβάνοντας υπόψη μόνο την πρώτη ακόμα η γριά Χαβανέζα αριστοκράτισσα δεν κάνει τίποτε άλλο από το να επαναλαμβάνει για λογαριασμό ενός ιθαγενούς πολιτισμού, αντιστρέφοντας το προς όφελός του ακόμα το συμμετρικό λάθος που διέπραξε ο Malinowski, όταν υποστήριξε ότι το ενδιαφέρον των πρωτόγονων για τα τοτεμικά φυτά και ζώα δεν εμπνεόταν παρά μόνο από τις ανάγκες του στομαχιού τους...

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Ο Πάμπλο Πικάσο μιλά για την τέχνη, τη ζωή, τη ζωγραφική, τον Ραφαήλ...

Πώς το χρήμα νίκησε το σκάκι: Η περίπτωση του Χοσέ Ραούλ Καπαμπλάνκα

Η Νέκυια του Άλμπρεχτ Ντίτεριχ στο πατάρι του Gutenberg

Λέων Τολστόι: Οι άνθρωποι δεν μπορούν να δουν την τρέλα τους...

Πολ Ελυάρ: Η άσβεστη φλόγα της ελπίδας

Το Bolero του Ραβέλ έγινε 96 ετών- δείτε τη μαγευτική Πλισέτσκαγια να το χορεύει (video)

Πώς ξύπνησε μέσα στην ψυχή του Οσυσσέα Ελύτη το Άξιον Εστί

Έρνεστ Χέμινγουεϊ: Το πιο πολύτιμο δώρο που μπορείτε να κάνετε είναι...

Λοτρεαμόν, ένας από τους σπουδαιότερους προδρόμους του συμβολισμού

Η Χάνα Άρεντ γράφει πριν από 60 χρόνια για την κρίση της κουλτούρας

H μέθοδος Μπροντέλ: Διαβάζοντας «αλλιώς» την ιστορία

Ο Λορέντζος Μαβίλης, τα σονέτα, το σκάκι και η «Λήθη»

Σε ποιο κόμμα ανήκε ο Άρης Αλεξάνδρου;